Čelik i staklo za obnovu kule Džephana u Novom Pazaru

Kombinacija starih i novih materijala, kao i kontrast staklene strukture i autentičnog "sloja" srednjovekovne arhitekture tvrđave, odaju utisak jedne svojevrsne dinamične forme.

Kula Džephana, jedan od ključnih elemenata Novopazarske tvrđave, prolazi kroz rekonstrukciju s ciljem očuvanja njenog istorijskog značaja i prilagođavanja savremenim potrebama. Ova šestougaona kula, podignuta u 17. veku kao skladište municije, godinama je bila u ruševnom stanju. Arheološka istraživanja sprovedena 2020. godine otkrila su njene temelje i potvrdila autentičnost prvobitne konstrukcije, što je omogućilo izradu preciznog plana restauracije.

Projekat rekonstrukcije, koji sprovodi Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, predviđa vraćanje kule u njene originalne dimenzije korišćenjem tradicionalnih materijala poput kamena i drveta, dok će moderni elementi poput staklene nadgradnje omogućiti njenu savremenu funkciju vidikovca. Ovaj poduhvat deo je šireg plana revitalizacije Novopazarske tvrđave, jednog od najznačajnijih kulturno-istorijskih kompleksa u jugozapadnoj Srbiji.

Kula je pozicionirana u okviru stare Novopazarske tvrđave koja i sama predstavlja jednu manju urbanu celinu sa posebnim duhom mesta i vremena.

Na teritoriji grada Novog Pazara nalazi se 30 spomenika kulture pod zaštitom države, od kojih su pojedini četiri decenije na Uneskovoj listi svetske kulturne baštine. Grad Novi Pazar nalazi se na raskrsnici nasleđa kao i na preseku kulturnih razlika. Slojevito gradsko kulturno-istorijsko nasleđe poseduje tematiku iz antičke, srednjovekovne, osmanske i moderne civilizacije.

Cilj projekta je rehabilitacija i rekonstrukcija kompleksa, prvenstveno kule Džephane koja poseduje jedan vid svojevrsnog kulturno-istorijskog značaja. Kula je pozicionirana u okviru stare Novopazarske tvrđave koja i sama predstavlja jednu manju urbanu celinu sa posebnim duhom mesta i vremena.

Novopazarska tvrđava, u okviru koje se i nalazi kula Džephana, predstavlja ključan prostorni apekt u istorijskoj genezi grada. Naime, grad je prošao kroz transformacije od vojnog i administrativnog utvrđenja "unutarnjeg grada" sa lođama, magacinima, kasarnama i bogomoljom do današnje tvrđave, u čijem sastavu je i gradski park.

Nedavna arheološka istraživanja u sklopu tvrđave ukazuju na otkriće šestougaone kule Džephana koja datira iz 17. veka i čija je namena bila skladište municije. Takođe, u neposrednoj blizini ostataka kule Džephana otkriven je objekat za skladištenje baruta koji je očuvan i čija vreme nastanka nije precizno utvrđeno.

Sama kula Džephana je, kao i pojedini objekti od istorijskog značaja, delimično srušena, pretpostavlja se kao posledica rata, a delimično i kao posledica raznih elementarnih nepogoda (zemljotresi, poplave i sl.).

Kao što je već predočeno arheološkim iskopavanjima na Tvrđavi 2020. godine otkrivena je šestougaona građevina manjih dimenzija u osnovi, uz severni bastion tvrđave. Kula je tako podvrgnuta invazivnoj tehnici strukturalne restauracije i rekonstrukcije njenih zidova.

Stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture su na osnovu sačuvanih podataka arhivske građe i arheoloških istraživanja uradili mere i izradili tehničke projekte za rekonstrukciju kule Džephana.

Preporučena rekonstrukcija odvija se u dve faze, te će nakon restauracije i konzervacije originalnih ostataka kula biti obnovljena i proširena autentičnim materijalima kao što su kamen i drvo.

Projektom se predlaže da se kruna kule neravnomerno zazida kako bi se ostavio utisak oštećenja, o čemu i svedoči foto-dokumentacija iz Drugog svetskog rata.

Ideja je da se oko unutrašnje strane bedema izgradi drvena platforma sa koje će se pristupiti kuli i koja će imati funkciju vidikovca tj. vizuru prema starom i novom jezgru grada.

Projektom se predlaže da se kruna kule neravnomerno zazida kako bi se ostavio utisak oštećenja, o čemu i svedoči foto-dokumentacija iz Drugog svetskog rata. Zgrada će prema projektu imati tri sprata, s tim što je planirano da poslednji sprat bude u staklu.

Kula Džephana će imati potpuno novi, moderni izgled o čemu govori korišćenje savremenih materijala – stakla i čelika. Naime, zidanje će se vršiti u pravilnim redovima lomljenim kamenom sa dva lica, a jezgro je ispunjeno tesanim kamenom. Horizontalne drvene grede postavljaće se na određenim rastojanjima.

Druga faza rekonstrukcije je izgradnja staklenog poda-vidikovca.

Prvobitni predlog je bio da se intervencije sprovođene na porušenim delovima objekta vrše sa identičnim materijalom. Usled korišćenja novog materijala, pretpostavlja se da bi došlo do problema usled nedostataka informacija o kompatibilnosti samog novog i starog materijala. To je ujedno i izazov rekonstrukcije kule Džephane.

Konstrukcija platforme i osmatračnice je čelična, sa primarnim i sekundarnim nosećim profilima, prema statičkom proračunu. Na građevini će biti izdvojene tri vrste materijala: ostaci srednjovekovne kule od originalnog kamena, rekonstruisani delovi kule sa neravnim krajevima od zamenskog kamena, najsličniji originalu, i staklo na završnom spratu kule.

Kombinacija starih i novih materijala, kao i kontrast staklene strukture i autentičnog "sloja" srednjovekovne arhitekture tvrđave odaju utisak jedne svojevrsne dinamične forme.

Treba napomenuti da u procesu rekonstrukcije postoje dva oprečna mišljenja, odnosno dva pristupa a to je francuski i italijanski. Francuski pristup podrazumeva da novi delovi zgrade treba da budu projektovani i izgrađeni od istog materijala i obrađeni na identičan način

kao i originalni delovi, to jest, kreiranjem jedne tzv. lažne replike.

Italijanski pristup zastupa potpuno suprotno mišljenje, a odnosi se na to da novi segmenti mogu biti ugrađeni u original sa potrebom razlikovanja u obradi ili konstrukciji kako bi se ovi dodaci vizuelno razlikovali na samoj građevini. U ovom slučaju, odabran je italijanski pristup.

Kroz rekonstrukciju ovog objekta prikazani su procesi i norme urbane konzervacije kao i samo aktiviranje tvrđavskog područja za mešovitu namenu, koja uključuje organizovanje raznih manifestacija kao što su muzej na otvorenom, biblioteka i drugo, što predstavlja važan zadatak u očuvanju kulturnog nasleđa, odnosno jedan opšti cilj može biti prikaz promocije tradicionalne arhitekture sa prostora jugozapadnog dela Srbije.

Projekat rekonstrukcije kule Džephana započet je u martu 2024. godine i još uvek je u toku